Forma ta daje mo�liwo�ci ostrej krytyki w tych wypadkach, gdy brak
106
jest podstaw do przeprowadzenia dowodu prawdy. Zr�czne zaszyfrowa-nie pozwala na osi�gni�cie zamierzonych skutk�w przy znacznie mniejszym ryzyku pisz�cego. Zarazem osoba "znies�awiona", o ile nie jest wyra�nie okre�lona, nie b�dzie przeprowadza� procesu, gdy� trudno by�oby jej obali� fikcj�.
Esej jest dyskusyjn� form� literacko-dziennikarsk�, zajmuj�c� si� zagadnieniami bardziej pr�d�w umys�owych literatury itp. ni� os�b. Ze wzgl�du za� na niewielkie zainteresowanie osobami oraz rodzajow� kulturaln� form� (zgodnie z intencjami jego- tw�rcy Montaigne'a), stanowi on minimalne zagro�enie dla czci ludzkiej.
Najwi�ksze stosunkowo' mo�liwp�ci ewentualnego znies�awienia daje powies� odcinkowa utrzymana w; jaewnej konwencji �rodowiskowej, symbolicznie tylko, a czasem wcale nie zaszyfrowana w wypadku nadania nazwisk os�b rzeczywistych negatywnym bohaterom powie�ci. W naszych warunkach tego rodzaju mo�liwo�ci istniej� w niewielkim zakresie. Powie�� odcinkowa zaczyna po pewnym okresie zastoju zn�w si� rozwija�, jednak nie w kierunku wykorzystywania mo�liwo�ci gatunku do znies�awie�.
Mog� istnie� pewne mo�liwo�ci zniewag przy nowelach prasowych, kt�re cz�sto s� literackim przedstawieniem znanych proces�w, wydarze� itp. Niemniej jednak, aby skaza� autora powie�ci odcinkowej lub noweli prasowej za zniewag�, s�d winien rozwa�y� elementy przedmiotowe od strony spo�ecznego odbioru gatunku.
Znacznie wi�ksze mo�liwo�ci, ni� poprzednio' omawiane rodzaje, daj� wiersze okoliczno�ciowe, cz�sto spotykane w prasie lokalnej. Trudno je w szeregu wypadk�w zaliczy� bezpo�rednio do poezji - raczej s� pozosta�o�ci� osiemnastowiecznej rymowanej publicystyki.
Zagadnienia te zreszt� tylko sygnalizuj� wobec minimalnych mo�liwo�ci zaistnienia ich w praktyce.
OCHRONA CZCI A GATUNKI SATYRYCZNE
Satyra jest zjawiskiem mi�dzygatunkowym, podobnie jak krytyka, posiada jednak swe specyficzne, �ci�le tylko satyryczne rodzaje. Wyr�nia si� dwie formy satyry: satyr� w�a�ciw�, d���c� do wywo�ania �rodkami rodzaju okre�lonych zmian w �wiadomo�ci odbiorc�w, oraz �art d���cy jedynie do pewnego jakby wstrz�su w psychice odbiorcy, przejawiaj�cego si� w wybuchu "weso�o�ci". Od strony prawnej, satyra, o ile utrzymuje si� w zwyczajem przyj�tych granicach (s� one nieuchwytne og�lnie bior�c i dlatego ka�dy przypadek nale�y analizowa� oddzielnie), nie narusza ani r�wnowagi mi�dzy spo�ecznym uznaniem a wewn�trznym prze�wiadczeniem jednostki o jej zgodno�ci z idea�em �rodowiskowym, ani te� nie stanowi oczywistego naruszenia godno�ci
108
osobistej - jest kontratypem analogicznym do krytyki. Wynikiem odbioru satyry jest �miech, a zatem wzbudzenie okre�lonej "weso�o�ci spo�ecznej", do kt�rej przy��cza si� niekiedy i ten, z kt�rego' �artuj�. Oczywi�cie zale�y to od osobistego poczucia humoru danej jednostki oraz zwyczajowego uznania praw satyry. Zatem zadaniem satyry jest ukazanie �rodkami rodzaju i o�mieszenie spo�ecznych i osobistych ludzkich wad, zwyczaj�w itp. w formie w�a�ciwej satyry (spo�ecznej dezaprobaty), jak te� w formie �artu, b�d�cego przejawem li tylko �rodowiskowo uznanego humoru (odbi�r jego jest bardzo r�ny). Niezale�nie od tego, w r�nych gatunkach dziennikarskich i literackich mo�e wyst�powa� ubocznie, podporz�dkowana konwencjom zasadniczego rodzaju forma satyryczna, a wi�c i jej przekroczenia, czyli ekscesy, jak np. przy
polemikach.
�rodkami dzia�ania s�: wykazywanie oczywistej, absurdalnej sprzeczno�ci rzeczywistego dzia�ania ze zdrowym rozs�dkiem (satyra naturalna), lub karykaturalna deformacja rzeczywisto�ci, ujawniaj�ca absurdalno�� w celu wywo�ania efektu komicznego (satyra stosowana). Ele^ mentem wa�nym .z punktu widzenia ochrony czci, a wyr�niaj�cym m. in. satyr� od krytyki, jest agresywno�� satyry 15. Tak�e ma znaczenie fakt, i� z gatunkami satyrycznymi zwi�zana jest sankcja satyryczna, czyli pewna dezaprobata okre�lonych czyn�w w formie o�mieszaj�cej. Jest ona gro�na ze wzgl�du na "si�� �miechu", aczkolwiek stonowana pewnym brakiem bezpo�redniej postulatywno�ci gatunk�w satyrycznych. Osob� o�miesza si� fragmentarycznie, nie ��daj�c jednak przyj�cia okre�lonego' dzia�ania, cho� mo�e wynika� st�d po�rednio konieczno�� zaprzestania czynno�ci satyrycznie napi�tnowanej.
satyra rozpada si� na dwie grupy:
1) satyra abstrakcyjna, ujmuj�ca w rodzajowej konwencji zjawi-
ska w formie uog�lnionej, a zatem dla czci jednostki nie stanowi ona
istotnego zagro�enia, cho� mo�e narusza� cze�� pewnych zbiorowo�ci.
Element fikcji i uog�lnienia (przeto i zaszyfrowania) rzeczywisto�ci prze
s�dza o braku zainteresowa� sprawami jednostek. Mo�liwo�ci eksces�w
ca�kiem wykluczy� nie mo�na, jednak dla przyj�cia znies�awienia, okre
�lonej osoby, musz� one by� wyra�ne, nie za� dorozumiane;
2) Satyra konkretyzuj�ca okre�lone zjawiska, osoby zrzesze
nia, b�d� jako satyra dydaktyczna, b�d� te� interwencyjna. Satyra kon
kretna stanowi ju� wyra�ne, w razie przekroczenia konwencji rodzaju,