B�dzie to zatem pytanie o
system wytwarzaj�cy nowe s�ownictwo, a nie o genez� konkretnych wy-
raz�w, bo te fakty nale�� ju� w�a�ciwie do diachronii,
Jednocze�nie s�owotw�rstwo synchroniczne interesuje spos�b funkcjonowania
istniej�cych wyraz�w podzielnych s�owotw�rczo/formacji/, a wi�c wzajemne relacje formalno-
-semantyczne mi�dzy wyrazami, kt�re tworz� zhierarchizowany system s�owotw�rczy obejmu-
j�cy kategorie i typy s�ow�tw�cze /o tych poj�ciach, patrz s. 24 /.
Ten sam stosunek mi�dzy dwoma wyrazami, no. p�ywak i p�ywa�, pustak i pusty, mo�e
by� uj�ty dwojako: diachronicznie, jako stosunek genetyczny, tzn. p�ywak jest utwo-
rzony, pochodzi od wyrazu p�ywa�, pustak pochodzi od wyrazu pusty, albo te� synchro-
nicznie, jako stosunek m o t y w a c�j i czy f u n d a c j i /jak to okre�la J. Kury�owicz 1361,
lub po prostu pochodno�ci synchronicznej: p�ywak to wyraz motywowany, fundowany przez
wyraz p�ywa�, pustak jest fundowany przez pusty, pochodny od niego w sensie synchronicz-
15
nym. Wyrazy p�ywa�^ pusty s� _ba z a m i^ppdstawaroi^w sensie czysto funkcjonaJnYmi wy-
raz�w p�ywak i pus(a^_mo�na wi�c m�wi� o synchronicznej, funkcjonalnej pochodno�ci wy-
raz�w p/^wa/r i pustak od swoich baz'.
Sprecyzujmy dok�adniej, na czym polega stosunek synchronicznej pochodno�ci /czyli fun-
dacji/, tzn. o jakim wyrazie powiemy, �e jest pochodny od swojej bazy. VV\uazeni. pochodnym
/de rywowanym/., bed�ig_takj wy raz, kto ry_wy.wQdjlLsjg. .formalnie i semantyczruaJjd innego
wyrazy., tzn.. w i�po formie zawarta jestfQ.rma_wyjrazu bazy /[ego temat fleksyjny/ oraz w
znaczeniu musi-by � zawarte znaczenie wyrazu bazv_Zapiszmv to nast�puj�c� formu��. Tech-
nik� takiego zapisu zapo�yczamy z artyku��w l. Mielczuka /42/".
Oznaczmy derywat liter� B, a jego baz� liter� A. Ot� forma B musi by� bardziej skompli-
kowana, zawiera� w sobie form� A, i jaki� wyk�adnik derywacji, F(x): - '"\--.
F (B) = F (A) + F (x)
dom-ek = dom + '-ek
p�ywak = p�yw
Wyraz musi by� jednak pochodny nie tylko formalnie, ale i semantycznie, a wi�c: znaczenie
B zawiera w sobie znaczenie A i znaczenie x, tzn. elementu derywuj�cego:
Z (B) = Z (A) + Z (x)
'domek' = ''dom' + ""ma�y'
'p�ywak' = 'p�ywa�' + 'wykonawca"
Oczywi�cie najcz�ciej w formacjach nieregularnych semantycznie opr�cz element�w zna-
czeniowych komunikowanych przez sk�adniki formy wyst�puj� jeszcze jakie� inne elementy
semantyczne � y, z, np. w wyrazie kierowca'.
Z (B) = Z (A) + Z (x) + y+z
""kierowca' = 'ten, kto kieruje' + 'pojazdem mechanicznym'
Je�eli chodzi o form�, to elementem x nie musz� by� morfemy, mo�e nim by� np. zero
morfologiczne lub odrzucenie jakiego� elementu bazy /dok�adniej o tym mowa b�dzie w na-
st�pnych paragrafach/. W tym wypadku derywat B jest formalnie ubo�szy od swojej podstawy
A, np. wykop od wykopa�, donos od donosi�. O tym, �e w tych parach w�a�nie rzeczownik
uznajemy za pochodny, decyduje relacja semantyczna: w znaczeniu wyrazu wykop zawarte jest
znaczenie czynno�ci oznaczonej czasownikiem wykopa� 'to, co wykopane'', ale nie odwrotnie,
tzn. w znaczeniu czasownika wykopa� nie ma odniesienia do produktu wykopania.
Je�eli chodzi o stosunki znaczeniowe mi�dzy derywatem' i baz�, to nie zawsze uk�adaj� si�
one tak prosto, jak w przytoczonych przyk�adach, kt�re by�y b�d� regularne semantycznie
/domek/, b�d� te� wprawdzie nieregularne, ale znaczenie bazy wchodzi�o w ca�o�ci do zna-
czenia realnego derywatu: kierowca 'ten, kto kieruje, /pojazdem mechanicznym/'. Mog� by�
Termin baza w tej funkcji zosta� u�yty przez J. Kury�owicza /36/ przy definicji stosunku fundacji,
kt�ry polega na relacji formalnej i semantycznej /funkcjonalnej/ mi�dzy wyrazem derywowanym /mot
derive/ i wyrazem-baz� /mot-base/.
16
wypadki inne, gdy np. nieca�e znaczenie bazy wchodzi do znaczenia derywatu, np. robot-
nica to ''robotnik rodzaju �e�skiego', a wi�c z podstawy robotnik zosta�o usuni�te znaczenie
m�sko�ci/b�d� te� podstaw� stanowi leksem robotnik o zneutralizowanym znaczeniu p�ci/. W
innych wypadkach tylko jedno ze znacze� bazy wchodzi do derywatu, jak np. w rozpatry-
wanym uprzednio wyrazie obch�d. Wreszcie w wypadku silnej nieregularno�ci semantycznej
znaczenie bazy mo�e w og�le nie wchodzi� do znaczenia realnego derywatu, a wi�za� si� z nim
jedynie lu�no informuj�c o takich cechach desygnatu, kt�re w sk�ad znaczenia nie wchodz�, a
wi�c o cechach nieistotnych, akcydentalnych, np. szarak, r�cznik, g�uszec. O takich
wyrazach m�wi si�, �e maj� motywacj� asocjacyjn� (lub onomazjologiczn�), tzn. znaczenie
podstawy nie wchodzi wprawdzie do znaczenia leksykalnego derywatu, ale nazywa cech�
�atwo kojarzon� przez m�wi�cego z desygnatem derywatu /por. J. Puzynina 51 a/.
Wreszcie w pewnych wypadkach trudno ustali� kierunek pochodno�ci i w�wczas mo�e'my
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.