Mia� te� kiepsk� genez�: prototypem najwy�-
szego s�du administracyjnego by�a stworzona za czas�w Konsulatu Rada
Stanu, ca�kowicie uzale�niona od Pierwszego Konsula. Po reformie z 1872 r.,
a zw�aszcza od pocz�tku XX w. ta cz�� dzia�alno�ci Rady Stanu zdoby�a
sobie zas�u�ony autorytet: by� to znakomity najwy�szy s�d administracyj-
ny. Jednak�e do�wiadczenie s�d�w administracyjnych w Prusach i Austrii
rodzi�o obawy, �e taka forma s�dowej kontroli administracji pachnie jej
�napoleo�skim" uzale�nieniem od w�adzy rz�dowej. Obawiano si�, �e
gdy demokracja os�abnie, s�dy administracyjne nie b�d� zdolne broni�
obywateli, bo uzale�ni� si� od rz�du (i taki w�a�nie los spotka� m.in.
polski Najwy�szy Trybuna� Administracyjny po r. 1926).
Te spory o mo�liwie najlepszy kszta�t instytucji demokratycznych zda-
wa�y si� dobrze wr�y� �nowym" demokracjom. Podobne rokowania -
ale to dotyczy�o i demokracji �starych" - zdawa�y si� wynika� z upowszech-
nienia w okresie mi�dzywojennym dobrze zorganizowanych i masowych
partii politycznych. Burzliwie si� rozwija�y organizacje i stowarzyszenia,
w szczeg�lno�ci zwi�zki zawodowe. Zapowiada�o to tak wa�n� dla demo-
kracji masow� partycypacj� obywateli w �yciu publicznym, w tym tak�e
aktywizacj� demokratyczn� klas spo�ecznie s�abszych: robotnik�w, drob-
nych posiadaczy miejskich, ch�op�w. Pojawianie si� masowych partii ro-
botniczych i ch�opskich zmienia�o pejza� polityczny kraj�w demokratycz-
nych.
Podobne procesy zachodzi�y zreszt� i w niekt�rych �starych" demokra-
cjach. Wspominali�my ju� o bezprecedensowym sukcesie socjaldemokracji
szwedzkiej, kt�ra w 1936 r. wraz z ma�� grup� komunist�w niezale�nych
od Moskwy zdoby�a wi�kszo�� w parlamencie; nigdy przedtem w Szwecji
nie uda�o si� to �adnej partii. W Wielkiej Brytanii Partia Pracy zdo�a�a
si� wcisn�� do systemu dwupartyjnego: przez pewien czas funkcjonowa�
tedy system tr�jpartyjny i rz�dy koalicyjne (niezbyt udane). Rywalizacja
Demokracja, autorytaryzm, fatalizm (1918-1945)
Partii Pracy i libera��w dawa�a przewag� raz jednej partii, raz drugiej
(przy bardzo mocnej pozycji konserwatyst�w) - a� do 1935 r., gdy Partia
Pracy zdoby�a mia�d��c� przewag� nad libera�ami w liczbie oddanych
g�os�w (8,5 min. do 2,5 min.) i jeszcze wi�ksz� w zdobytych mandatach
(154 do 33). Powr�ci� wi�c re�im dwupartyjny. We Francji kilka miesi�cy
p�niej, wiosn� 1936 r., partia socjalistyczna (SFIO) po raz pierwszy zdy-
stansowa�a wielk� i s�awn� parti� radykaln� (149 mandat�w do 111). W
po�owie lat 30-tych szwedzki premier-socjalista (Per Hansson) nie by� tu
rewelacj�, bo ju� wcze�niej charyzmatyczny lider socjalist�w Hjalmar Bran-
ting pe�ni� funkcj� szefa rz�du (w latach 1920 i 1921-23). Ale sensacj�
by�o pojawienie si� w Wielkiej Brytanii premiera-laburzysty Ramsaya MacDo-
nalda (1924, 1929-1935) i socjalisty Leona Blumajako premiera Francji
(1936-1937 i na kr�tko 1938).
A jednak, jak ju� by�a o tym mowa, wiele system�w demokratycznych
upad�o, daj�c wolne pole re�imom autorytarnym i totalitarnym; optymistyczne
prognozy szans demokracji zawiod�y.
//. Re�imy autorytarne
Autorytaryzm sta� si� dominuj�cym systemem w d�ugim pasie od Fin-
jandii po Grecj�, lecz tak�e na P�wyspie Iberyjskim. Demokracja ulega�a
tam militarnym przewrotom i monarchicznym zamachom stanu. W 1923 r.
nast�pi� przewr�t w Bu�garii zorganizowany przez nacjonalist�w Alek-
sandra Gankowa i kr�lewski zamach stanu w Hiszpanii, kt�ry odda� w�a-
dz� genera�owi Primo de Riverze; w 1926 r. dosz�o do zamachu majowego
w Polsce i przewrotu wojskowego w Portugalii, kt�ry wykona� marsza�ek
Carmona; w 1929 r. mia� miejsce antydemokratyczny kr�lewski zamach
stanu w Jugos�awii; w 1930-31 r. w Finlandii o krok od w�adzy byli
faszyzuj�cy lappi�ci, ostatecznie wzi�a tu g�r� nacjonalistyczno-konser-
watywna prawica, tworz�c jednak, przy pomocy ustaw o ochronie republi-
ki, system autorytarny; w 1934 r. ostry re�im autorytarny ustanowiono
w Austrii; w 1935 r. republika grecka uleg�a przewrotowi genera�a Kondi-
lisa, kt�rego po roku zast�pi� gen. Metaxas; w 1936 r. rebelia wojskowa
w Hiszpanii da�a pocz�tek wojnie domowej, w kt�rej poleg�a demokra-
343
Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych
tyczna republika; w 1938 r. dokona� si� kr�lewski zamach stanu w Rumu-
nii. Autorytaryzm zawita� te� do republik ba�tyckich wraz z zamachami
stanu prawicowych lider�w: Antonasa Smetony na Litwie (1926), Karlisa
Ulmanisa na �otwie (1934) i Konstantina Patsa w Estonii (1934).
Ustanawiane kolejno re�imy autorytarne lat mi�dzywojennych okre�la-
ne by�y nierzadko mianem �faszystowskich", g��wnie we frazeologii ko-
munistycznej, ale nie tylko (to w nauce ameryka�skiej pojawi� si� termin
�kler�fa��yzm" na okre�lenie re�imu austriackiego z lat 1934-1938). Istot-
nie, niekt�re re�imy autorytarne inspirowa�y si� �korporacyjnymi" wzo-
rami faszyzmu w�oskiego i sz�y daleko w likwidowaniu politycznego plu-
ralizmu. Dotyczy�o to w�a�nie Austrii po r. 1934, �otwy pod rz�dami
Ulmanisa czy Portugalii w systemie stworzonym przez Antonio Salazara
(od 1932). Owszem, w krajach rz�dzonych autorytamie me brakowa�o
ruch�w faszyzuj�co-totalitamych. Taki charakter mia�a np. rumu�ska �e-
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.