odmienne cz�ci mowy (RZECZOWNIK, PRZYMIOTNIK, LICZEBNIK, ZAIMEK, CZASOWNIK), druga po�owa - cz�ci mowy nieodmienne (PRZYS��WEK, PARTYKU�A, PRZYIMEK, SP�JNIK, WYKRZYKNIK). Dociekliwsi uczniowie zauwa��, �e ZAIMKI znajd� si� po obu stronach tego podzia�u, cz�� z nich bowiem nie ma fleksji - s� to tzw. zaimki przys�owne, �zast�puj�ce" przys��wki: tu, tam, gdzie itp., lub tzw. zaimki liczebne w rodzaju du�o, troch�, mato. ; i
Nie koniec na tym. Jak zaklasyfikowa� takie leksemy jak dwakro� (dwukrotnie), stokro� (stokrotnie, stukrotnie): semantycznie liczebniki, morfologicznie i sk�adniowo - przys��wki? Podobnie - co zrobi� z nieodmiennym p�ll Jak zaklasyfikowa� trzeba, przecie�, powinienl Przy takich i podobnych przyk�adach nierzadko nawet redaktorzy s�ownik�w j�zyka polskiego powstrzymuj� si� od kwalifikacji gramatycznej, ograniczaj�c si� do definicji zawarto�ci semantycznej takich leksem�w.
Narz�dzi do opisu gramatycznego powinna dostarczy� gramatyka. Jasne jest przy tym, �e tak wa�na charakterystyka s�owa, jak jego przynale�no�� do cz�ci mowy, jest splotem wielu danych, nie tylko z zakresu tzw. odmiany. Wprawdzie rozmaici autorzy nowszych gramatyk uprzywilejowuj� zwykle jedno wybrane kryterium (np. semantyczne w klasyfikacji T. Milewskiego, fleksyjne w podziale Z. Saloniego, sk�adniowe u R. Laskowskiego), to jednak j�zykowo gramatyczne klasy wyraz�w cechuj� ��cznie trzy podstawowe kryteria: semantyczne, fleksyjne i sk�adniowe. Problem polega na tym, �e w my�l logicznych standard�w klasyfikacyjnych nie mo�na ich stosowa� jednocze�nie. Konieczna jest wewn�trzna hierarchia kryteri�w.
Najtrudniejsze do obrony wydaje si� kryterium semantyczne, zak�adaj�ce, �e wyrazom przynale�nym do jednej cz�ci mowy przys�uguje jakie� wsp�lne (cho� bardzo og�lne) znaczenie. Nawi�zuj� do tego utrwalone etykiety pewnych cz�ci mowy, np. rzeczowniki - bo s� nazwami rzeczy, przymiotniki - nazwy przymiot�w, tj. cech, liczebniki maj� zwi�zek z liczb�. Znany szkolny test na odr�nianie cz�ci mowy, polegaj�cy na zadawaniu pyta�, r�wnie� odwo�uje si� do intuicji semantycznej Rzeczownik - kto? co?, czasownik - co robi? co si� z nim dzieje? itp.). ..�.�..���...-. -,:���.� -: �" .>.. � �-., ,:�:���� <
Stosunkowo �atwo odeprze� zarzut, �e np. nie wszystkie rzeczowniki s� nazwami rzeczy, nie wszystkim czasownikom odpowiadaj� czynno�ci itp. Kategorie
l
102
Morfologia
te mo�na wszak rozumie� szerzej. Tak np. dla rzeczownika b�d� to j�zykowo samodzielnie uj�te �byty", niezale�nie od ich pozaj�zykowej, ontologicznej natury (ontologicznie mog� to by� takie kategorie rzeczywisto�ci, jak KOLOR - por.: czerwie�, bia�o��, WYMIAR FIZYCZNY - wysoko��, grubo��, g��boko��, CZYNNO�� - rzut, siad, skok, jednostka CZASU -"dzie�, wiecz�r, MIEJSCE -przystanek,pole, okolica, ZJAWISKO - zorza, malaria, deszcz, MIARA i ILO�� - polowa, cz��, litr itp.).
Teza: j�zyk nie tylko reprezentuje rzeczywisto��, ale tak�e j� interpretuje, jest dzi� niemal powszechnie przez j�zykoznawc�w przyjmowana. W interesuj�cym nas przypadku mo�na j� rozumie� tak, �e w tzw. cz�ciach mowy dochodz� do g�osu nie kategorie ontologiczne, m�wi�ce czym co� jest, lecz kategorie epistemologiczne, m�wi�ce, j a k to ujmujemy j�zykowo.
I tu pojawia si� prawdziwy k�opot: owo JAK? nie mo�e odnosi� si� do p�aszczyzny czysto semantycznej. Jest to pytanie o kszta�t formalny, o j�zykow� posta� danej tre�ci, do kt�rej przecie� bezpo�redniego dost�pu nie mamy.
Tote� ogl�d semantyczny cz�ci mowy nie mo�e by� punktem wyj�cia w klasyfikacji funkcjonalnej leksem�w. Musi by� nim analiza uchwytnych cech formalnych, morfologiczno-sk�adniowych. By jednak Czytelnik m�g� oceni� sam przydatno�� poszczeg�lnych kryteri�w interesuj�cego nas podzia�u, przedstawiamy ni�ej trzy najbardziej znane w polskiej literaturze j�zykoznawczej i odmienne co do za�o�e� propozycje: T. Milewskiego (1965), Z. Saloniego (1974) i R. Laskow-skiego (1984).
6.2. Klasyfikacja semantyczna Tadeusza Milewskiego
W najpe�niejszej dost�pnej w literaturze j�zykoznawczej klasyfikacji semantycznej wyraz�w Tadeusza Milewskiego zwraca si� uwag� nie tyle na ich zawarto�� tre�ciow�, co na spos�b wprowadzania tre�ci. W�r�d wyraz�w samodzielnych znaczeniowo (pierwszy stopie� klasyfikacji) o funkcji obiektywnej, tj. ich odnoszenia si� do zjawisk pozaj�zykowych (stopie� drugi), autor dokonuje rozr�nienia wyraz�w nazywaj�cych (RZECZOWNIKI, PRZYMIOTNIKI, PRZYS��WKI, CZASOWNIKI), wskazuj�cych (ZAIMKI) i szereguj�cych (LICZEBNIKI). Ot� ten ostatni podzia� ma ju� charakter techniczny, odnosi si� do tego, w jaki spos�b wyrazy znacz�.