od-: od/udek ''cz³owiek
stroni¹cy od ludzi'.
18. RZECZOWNIKI Z£O¯ONE /z³o¿enia, composita/14
S¹ to formacje pochodne od dwóch wyrazów, oparte na dwóch tematach s³owotwórczych
/w dalszym ci¹gu temat pierwszy bêdziemy nazywaæ cz³onem A, a temat drugi — cz³onem B/,
np. od rzeczownika korek i czasownika ci¹gn¹æ utworzony jest rzeczownik z³o¿ony: korkoci¹g,
w którym wyk³adnikiem pochodnoœci jest -o- ³¹cz¹ce oba cz³ony i zero morfologiczne w³¹cza-
j¹ce w paradygmat mêski. Od przymiotnika cudzy i rzeczownika ziemia pochodzi z³o¿enie
cudzoziemiec, w którym formantem jest interfiks -o- oraz suf. -ec.
Wyrazy, w których wystêpuje formalny wyk³adnik kompozycji /tak¿e zerowy/, nazywamy
z³o¿eniami w wê¿szym sensie /w sensie szerszym wszystkie wyrazy z³o¿one okreœlane s¹
jako z³o¿enia/, np. w wyrazie czarnoziem wyk³adnikami s¹ -o- oraz 0 wraz z w³¹czeniem w
deklinacjê mêsk¹.
Wyrazy, w których brak wyk³adnika formalnego kompozycji i miêdzy cz³onami zachodz¹
relacje sk³adniowe wyra¿one fleksyjnie, nazywamy zrostami, np. Wielkanoc, psubrat: w
pierwszym wyrazie zachowany jest zwi¹zek zgody, a w drugim — rz¹du. Jest to jakby zroœniêta
grupa sk³adniowa, a formalny znak zroœniêcia stanowi akcent oraz czêsto nieodmiennoœæ
pierwszego cz³onu, który jednak czasem zachowuje odmianê, np. do Bia³egostoku, oko³o
Wie/kiejnocy. Trzeci.typ wyrazów zaliczanych tradycyjnie do z³o¿eñ, tzw. zestawienia
nie wyodrêbnia siê ostro spoœród utartych po³¹czeñ sk³adniowych, przedmiotu frazeologii.
Zestawienia to dwu- lub wiêcejwyrazowe nazwy jednego desygnatu, np. bo¿a
krówka, wieczne pióro, czarna jagoda. Kryterium odró¿nienia zestawieñ od luŸnych po³¹czeñ
sk³adniowych stanowi znaczenie oraz nieprzestawialnoœæ cz³onów /por. s.20/, np. po³¹cznie
czerwona jagoda, czarne pióro to luŸne po³¹czenia, w których przymiotniki komunikuj¹
okreœlone cechy, czego nie ma w po³¹czeniach: czarna jagoda i wieczne pióro. Pogranicza
stanowi¹ po³¹czenia regularne semantycznie, bêd¹ce nazwami okreœlonych desygnatów, np.
zupa grzybowa, maszyna do pisania, chustka do nosa. W dalszym ci¹gu zajmiemy siê dok³adniej
z³o¿eniami w³aœciwymi, poniewa¿ zrosty nie stanowi¹ grupy licznej, a zestawienia wtopione s¹,
jak pokazywaliœmy, w sk³adniê i frazeologiê i nie nale¿¹ do s³owotwórstwa w œcis³ym sensie.
Z³o¿enia nie s¹ dla polszczyzny charakterystycznym sposobem tworzenia nowych wyrazów.
Czêsto cechuje je sztucznoœæ /kalki obcych wyrazów/, ostatnio pod wp³ywem obcym, szerz¹
siê z³o¿enia, w których drugi cz³on jest samodzielnym rzeczownikiem, wyrazem, a pierwszy
cz³on jest jego okreœleniem lub cz³onem równorzêdnym, np. pó³etat, zlewozmywak, krzemo-
wodór.
Pod wzglêdem formalnym z³o¿enia mog¹ byæ tworzone wielorako.
Cz³on A najczêœciej bywa po³¹czony z cz³onem B za pomoc¹ elementu -o- /ruroci¹g, gazo-
mierz, siarkowodór!, bardzo rzadko za pomoc¹ -/i/y/-, wy³¹cznie jeœli pierwszy cz³on jest
czasownikowy /gaœ/œwieczka, ³amig³ówka/. Cz³ony bywaj¹ tak¿e po³¹czone bezpoœrednio, tak
dzieje siê przede wszystkim przy liczebnikach, np. pó³przysiad, æwieræfina³, dwuœcian.
^Szerzê) o z³o¿eniach mowa jest w pracy Z. Kurzowej /34a/.
60
Formantem ca³ego z³o¿enia mo¿e byæ jakiœ sufiks lub zero sufiksalne, któremu towarzyszy
zaliczenie do okreœlonego paradygmatu, wystêpuj¹ce w cz³onie B, np. drugok /as/sta /od po³¹-
czenia druga klasa, sufiks -/"sta/, d³ugopis /od d³ugo i p/saæ,0 morfologiczne/, wieloœcian /od
w/e/e i œciana, 0 morfologiczne/. Drugi cz³on mo¿e byæ wreszcie samodzielnym wyrazem
/podzielnym lub niepodzielnym/, a pierwszy pe³ni wobec niego funkcjê okreœlaj¹c¹ lub równo-
rzêdn¹, np. w bajkopisarz, drobnomieszczanin sufiksy-arz i-an/n nie s¹ formantami, lecz nale¿¹
do cz³onu B, cz³on A pe³ni funkcjê okreœlaj¹c¹. Podobnie w wyrazie zlewozmywak, sufiks -ak
nale¿y do cz³onu B, oba cz³ony s¹ w tym wyrazie równorzêdne.
Pod wzglêdem semantycznym z³o¿enia dziel¹ siê na dwie wielkie grupy; takie, w których
desygnat ca³oœci jest komunikowany przez jeden z cz³onów /a drugi cz³on jest okreœlaj¹cy/, lub
w wypadku po³¹czeñ równorzêdnych — przez oba cz³ony. S¹ to tzw. /od czasów gramatyki
sanskryckiej/ z³o¿enia endocentryczne, np. barwoœlepota ''œlepota na barwy', Ÿelazo-
beton 'beton zawieraj¹cy ¿elazo', krzemowodór 'zwi¹zek bêd¹cy po³¹czeniem krzemu i
wodoru'. Typ ten jest dziœ, jak pokazywaliœmy, bardzo czêsty.
Drugi typ, tzw. z³o¿enia egzocentryczne, nazywaj¹ desygnat, który nie jest komu-
nikowany przez ¿aden z cz³onów:prostok¹t nie jest to 'prosty k¹t', ale'figura maj¹ca proste
k¹ty', nosoro¿ec 'zwierzê maj¹ce róg na nosie', itp.
Z kolei omówimy ró¿ne typy z³o¿eñ przyjmuj¹c za punkt wyjœcia charakter gramatyczny
cz³onów,
Cz³on A — rzeczownik, cz³on B — czasownik, typ: brakorób, grzybobranie
S¹ to najczêœciej nazwy wykonawców czynnoœci, w których cz³on A wskazuje
na obiekt czynnoœci bli¿szy /wodoci¹g/ lub dalszy /piorunochron/, a cz³on B wskazuje na