.., pis-
tores..., retiatores... nec non et reliquos ministeriales, quos at numerandum longum est". Por. Brevia
exempla ad discribendas res ecclesiasticas etfiscales, tam�e, s. 255: �Ministeriales non invenimus auri-
fices, neque argentarios, ferrarios, neque ad venandum neque in reliquis obsequiis".
224
zrealizowali swe autarkiczne przedsi�wzi�cie z konsekwencj� i rozmachem, na kt�ry
zachodnim monarchom nie sta�o �rodk�w. Budowniczowie pierwszego pa�stwa pol-
skiego mieli jednak do dyspozycji powszechne obowi�zki pospolitej ludno�ci kraju,
a do zaspokojenia - potrzeby ca�ej wsp�rz�dz�cej hierarchii. Wzory czerpane bezpo�-
rednio lub po�rednio z kr�gu sukcesji karoli�skiej pos�u�y�y tu za elementy konstruk-
cyjne w budowie innego gmachu ustrojowego. Jego okcydentalizacja nie dokona�a
si� za spraw� zapo�yczonych w pierwszym okresie rozwi�za� administracyjnych lub
gospodarczych. Sam fakt nawi�zania trwa�ego kontaktu kulturalnego z feudaln� Eu-
rop�, usankcjonowany w��czeniem si� do jej chrze�cija�skiej wsp�lnoty i uniwersali-
stycznej organizacji jej Ko�cio�a, mia� jednak dla kierunk�w dalszego rozwoju
konsekwencje o wielkiej donios�o�ci.
Warto�ci�, kt�rej podporz�dkowano organizacj� gospodarcz� pa�stwa piastow-
skiego, by�a nade wszystko pewno�� zaspokojenia przewidywanych potrzeb. System
prawa ksi���cego gwarantowa� ow� pewno�� mo�now�adcom, dop�ki piastowali
urz�dy. Idea�em arystokracji by�a jednak pewno�� stanowiska spo�ecznego, odpowia-
daj�cego szlachectwu urodzenia. Wzory zachodnie, obserwowane naocznie w czasie
podr�y i osobistych kontakt�w lub przekazywane po�rednio, przez oddzia�ywanie
kulturalne Ko�cio�a, umacnia�y j� w tym d��eniu. Zrazu przybiera�o ono tradycyjn�
posta� obrony monopolu znakomitych rod�w na sprawowanie wysokich urz�d�w.
Naruszanie owego monopolu pot�piane by�o jako tyrania; ksi���, kt�ry tak czyni�,
�multa crudelia et importabilia exercebat" i niegodnym swym post�powaniem uspra-
wiedliwia� moralnie bunt, do kt�rego prowadzi�a ta nierozwa�na polityka .
Nikt jednak nie kwestionowa� zasady, �e �dux est dominus et de civitate sua faciat
quod sibi placet"279. Nawet we wzgl�dnie stabilnej oligarchii pozycja jednostki za-
wis�a od sprawowanej funkcji. Mi�dzy pozycj� spo�eczn�, postulowan� z uwagi na
szlachetne urodzenie, a faktyczn� pozycj� w hierarchii pa�stwowej, gwarantuj�c�
udzia� w zbiorowej eksploatacji ludno�ci ch�opskiej przez monarchi�, rysowa�a si�
gro�na dysharmonia; by�a ona niewygasaj�cym �r�d�em napi�� w grupie rz�dz�cej
i sta�a si� z czasem jednym z najwa�niejszych czynnik�w dynamizuj�cych procesy
feudalizacji. Comites, principes chcieli pewno�ci dla siebie, swych potomk�w i krew-
nych, a nie dla swych nast�pc�w z urz�dniczej nominacji. Pewno�� ta najskuteczniej
dawa�a si� osi�gn�� na wz�r zachodni: przez oddzielenie podstaw gospodarczych
klasy panuj�cej od pa�stwa. R�wnie� w tej dziedzinie Ko�ci�, czerpi�cy kadr� i re-
gu�y post�powania z feudalnych kr�g�w Europy, okaza� si� pionierem przemian; mia�
zreszt� za sob� autorytet papieski, a zarazem status zbli�ony do instytucji pa�stwowej.
Przyk�ad ten nie pozosta� bez wp�ywu na postawy �wieckiego mo�now�adztwa, cho�
prze�amanie rozlicznych opor�w spo�ecznych i zinstytucjonalizowanych w prawie
ksi���cym tradycyjonalizm�w nie przysz�o �atwo ani pr�dko. Przekszta�canie �pod-
..da�stwa pa�stwowego" w prywatne by�o procesem pe�nym zapo�ycze�. Przedmiotem
278
279
Gali, II, 4, s. 68.
Kosmas, II, 19. Tak powiedzie� mia� komes grodowy, kt�remu oznajmiono, �e ksi��� pozbawia
go urz�du.
225
recepcji by�y tu warto�ci i poj�cia prawne, kt�re przynosi� nieraz kler zakonny, spro-
wadzany z zewn�trz i trzymaj�cy si� regu� ukszta�towanych w feudalnym spo�ecze�-
stwie. Przedmiotem recepcji by�y te� podstawowe instrumenty przebudowy ustroju:
immunitet, a zw�aszcza prawo niemieckie.
Ostatnim wreszcie, lecz nie najmniej wa��cym na przebiegu proces�w feudaliza-
cyjnych czynnikiem by�y postawy i dzia�ania ludno�ci ch�opskiej. O jej najwi�kszym
powstaniu pisa� ze zgroz� nadworny kronikarz Boles�awa III; wydarzenie to pami�ta-
no d�ugo i dok�adnie. Op�r tej ludno�ci, zorganizowanej w opolach, wyst�puj�cej
przed s�dami publicznymi, odwo�uj�cej si� w obronie swego statusu do niewzruszo-
nych zasad prawa ksi���cego dawa� si� odczu� jeszcze u schy�ku XIII w. By�a to za-
pewne jedna z barier, ograniczaj�cych przez czas d�ugi rozw�j wielkiej w�asno�ci
ziemskiej. Poniewa� jednak prawo do ziemi przys�ugiwa�o poszczeg�lnym uczestni-
kom wsp�lnoty s�siedzkiej, a nie ca�ej ich zbiorowo�ci, przekszta�canie zwierzchnic-
twa pa�stwowego w prywatne podda�stwo nie musia�o zrazu �ama� zastanej
struktury agrarnej. By�oby te� ra��cym uproszczeniem przedstawianie ludno�ci
ch�opskiej jedynie w roli konserwatywnej si�y, hamuj�cej post�py feudalizacji. Pod
pewnym wzgl�dem rzecz mia�a si� nawet odwrotnie: impulsy ekonomiczne,
sk�aniaj�ce zwierzchno�� do zmiany postawy i porzucenia systemu eksploatacyjnego
prawa ksi���cego wydaj� si� po�rednim nast�pstwem ch�opskich poczyna� gospodar-
czych.
Mozolna intensyfikacja produkcji wiejskiej, rozszerzanie upraw, wzrost mobilno�-
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczaÄÂĂ Ci coraz lepsze usĂĹĄĂÂugi. By mĂÂÄšÂc to robiÄÂĂ prosimy, abyĂĹĄĂ wyraziĂĹĄĂ zgodÄÂĂ na dopasowanie treĂĹĄĂÂci marketingowych do Twoich zachowaĂĹĄĂ w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam czÄÂĂÂĂĹĄĂÂciowo finansowaÄÂĂ rozwĂÂÄšÂj ĂĹĄĂÂwiadczonych usĂĹĄĂÂug.
PamiÄÂĂÂtaj, ĂĹĄÄšĹe dbamy o TwojÄÂĂ prywatnoĂĹĄĂÂÄÂĂÂ. Nie zwiÄÂĂÂkszamy zakresu naszych uprawnieĂĹĄĂ bez Twojej zgody. Zadbamy rĂÂÄšÂwnieÝ̊o bezpieczeĂĹĄĂÂstwo Twoich danych. WyraĂĹĄÄšĹonÄÂĂ zgodÄÂĂ moĂĹĄÄšĹesz cofnÄÂĂ ÄÂĂ w kaĂĹĄÄšĹdej chwili.