Czynnikiem decyduj�cym,
b�d�cym "zasad�" rozwoju spo�ecze�stwa, jest dla Comte'a rozw�j
intelektualny. Chocia� inteligencja wymaga bod�ca ze strony po��da�,
nami�tno�ci i uczu�, to jednak post�pu w ca�o�ci swojej dokonuj� si� pod
jej kierownictwem. Analiza statystyczna wykaza�a, �e organizm spo�eczny
utrzymuje si� dzi�ki oparciu o pewne pogl�dy. Zmiana w pogl�dach musi wi�c
wywiera� przemo�ny wp�yw na kolejne modyfikacje �ycia spo�ecznego.
Comte odrzuci� wi�c to, co zbli�a Saint-Simona do materializmu
historycznego, a mianowicie przekonanie o wp�ywie warunk�w ekonomicznych.
Teza jego jest czystym idealizmem historiozoficznym. Przyj�wszy tak� tez�
Comte rozumuje dalej, �e w historii umys�u najwa�niejsze s� poj�cia og�lne
i najbardziej abstrakcyjne, gdy� one to �wiadcz� o stopniu zaawansowania
rozwoju intelektualnego. System poj�� najog�lniejszych to system poj��
filozoficznych. Analizuj�c zatem systemy filozoficzne mo�emy zbada� rozw�j
spo�ecze�stw, kt�re je wytworzy�y. Przyj�cie tezy o takim stosunku miedzy
rozwojem umys�u a rozwojem ludzko�ci pozwoli�o Comte'owi zastosowa� do
dynamiki spo�ecznej prawo trzech stadi�w rozwojowych. Ka�demu etapowi
rozwoju umys�u ludzkiego odpowiadaj� z konieczno�ci inne formy sztuki,
gospodarki, polityki i ustroju spo�ecznego. Spo�ecze�stwo przechodzi wi�c
przez okresy: a) teologiczny, b) metafizyczny, i c) pozytywny. Rozw�j
spo�eczny jest tak�e po��czony z doskonaleniem si� ludzko�ci, a wi�c jest
post�pem. Post�p to fakt stwierdzony historycznie i na podstawie
obserwacji. "Post�p jest zd��aniem do celu okre�lonego, cho�
nieosi�galnego, przez seri� etap�w wyznaczonych konieczno�ci�". Comte
odrzuca entuzjastyczny optymizm Condorceta i nie uznaje tezy o
nieograniczonym doskonaleniu si� cz�owieka. Stwierdza wszak�e na podstawie
analizy historycznej, �e w miar� rozwoju spo�ecznego funkcje intelektualne
bior� g�r� nad uczuciami i pop�dami, a altruizm nad egoizmem, zwi�ksza si�
liczba ludzi, usprawniaj� si� instytucje i rozszerza zakres wiedzy. Comte
nie rozstrzyga pytania, czy post�p spo�eczny jest tak�e post�pem moralnym.
Chocia� jest przekonany, �e tak, to jednak nie s�dzi, by nauka mog�a ten
problem rozwi�za�.
Czym si� charakteryzuj� poszczeg�lne etapy rozwojowe spo�ecze�stwa? W
stadium teologicznym Comte wyr�nia trzy stopnie rozwoju religii,
poci�gaj�ce za sob� odpowiednie zmiany w systemie spo�ecznym: a) fetyszyzm,
b) politeizm, c) monoteizm. R�nym formom wierze� odpowiadaj� r�ne formy
pa�stwa teokratycznego. Historycznie koniec okresu monoteizmu zbiega si� z
pocz�tkiem rozk�adu �redniowiecza, kiedy to na rozw�j spo�eczny zaczynaj�
wp�ywa� zjawiska zachodz�ce w czterech dziedzinach: a) przemys�owej, b)
naukowej, c) estetycznej i d) filozoficznej. Te cztery dziedziny staj� si�
decyduj�ce dla dalszego rozwoju spo�ecze�stwa. Zwarty system
teologiczno-feudalny ulega stopniowo naciskowi rozwoju filozoficznego i
industrialnego. Metafizyka zajmuje miejsce teologii. Pierwsza faza rozk�adu
stadium teologicznego zaczyna si� w p�nym �redniowieczu, wraz z
pojawieniem si� tendencji krytycznych w �onie scholastyki. Drug� faz� jest
Reformacja, g�osz�ca zasad� swobodnego badania dogmat�w przez jednostk� i
zasad� wolno�ci sumienia. W tej fazie powstaje monarchia absolutna,
uzasadniana najpierw przez teologi�, a p�niej przez filozofi� polityczn�
(np. w doktrynie Hobbesa). Trzeci� faz� jest deizm, kt�ry przyni�s� w
wyniku metafizyk� polityczn� prowadz�c� do doktryny powszechnej r�wno�ci i
suwerenno�ci ludu. Metafizyka by�a jednak niezdolna do stworzenia jakiej�
realnej koncepcji politycznej. W spo�ecze�stwie wodzili wtedy rej adwokaci
i literaci, klasa bez przekona� i zdolno�ci tw�rczych. Wskutek rozk�adu
wielkiego systemu my�lowego i jednolitego systemu wierze� znik�a jedyna
podstawa, na kt�rej mo�e wyrasta� silny system nauki. W wyniku tego rozwoju
powstaje filozofia pozytywna, nowy jednolity system idei, kt�ry mo�e sta�
si� naturaln� podstaw� nowego systemu spo�ecznego.
Tak przedstawiaj� si� g��wne my�li comte'owskiej teorii rozwoju
spo�ecznego. Widzimy wi�c, �e Comte stworzy� po prostu jeszcze jeden system
historiozoficzny, zapominaj�c zupe�nie o stosowaniu metod nauki pozytywnej
do sprawdzania tez socjologicznych. Mo�na by z�o�liwie zauwa�y�, �e z
punktu widzenia jego w�asnych kryteri�w socjologia ta jest tylko systemem
metafizycznym.
Uwagi og�lne o systemie Comte'a
System Comte'a wyr�s� z d��e� i konflikt�w polityczno-spo�ecznych
pierwszej po�owy XIX wieku. Odrzucaj�c tendencje filozoficzne O�wiecenia i
materialist�w francuskich, Comte nawi�za� do koncepcji
tradycjonalistycznych i konserwatywnych. Do niew�tpliwych jego zas�ug
nale�a�o ostateczne sformu�owanie programu nauki o spo�ecze�stwie oraz
systematyczne rozwa�enie metod, jakimi socjologia mo�e si� pos�ugiwa� w
swoich badaniach. Je�eli idzie jednak o koncepcje metodologiczne, to trzeba
zwr�ci� uwag� na kilka moment�w, kt�re zawa�y�y ujemnie na dalszym rozwoju
socjologii. Nale�a�y do nich:
1) Dyrektywa metodologiczna nakazuj�ca rozpoczynanie bada�
socjologicznych od spo�ecze�stwa jako ca�o�ci. Postulat nauki pozytywnej
g�osi� sprawdzanie wszystkich zda� naukowych przez obserwacj�. Lecz jak�e
mo�na sprawdza� przez obserwacj� zdania odnosz�ce si� do ca�ej ludzko�ci?
Comte pomiesza� fakt jednostkowy i jednostk� ludzk�. Nale�a�o zdefiniowa�
elementarne zjawiska spo�eczne, kt�re daj� si� obserwowa� bezpo�rednio i
opisywa� w spos�b sprawdzalny. Zdania bowiem odnosz�ce si� do ca�ej
ludzko�ci musz� by� z konieczno�ci albo spekulacjami, albo szerokimi
uog�lnieniami. Comte s�dzi�, �e fakt jednostkowy to jednostka ludzka,
kt�rej nie mo�na rozpatrywa� poza spo�ecze�stwem, i nie pokusi� si� o inne
zdefiniowanie elementarnych fakt�w spo�ecznych. W rezultacie dyrektywa ta
otworzy�a drog� spekulacjom historiozoficznym.
2) Pojmowanie spo�ecze�stwa jako ca�ej ludzko�ci i zbyt szerokie
okre�lenie zakresu zjawisk spo�ecznych. W praktyce oznacza�o to w��czenie
do bada� socjologicznych ca�ej kultury we wszystkich jej przejawach, a wi�c
ekonomii, historii itp. St�d d�ugie, ja�owe spory werbalne o zakres
socjologii i jej stosunek do innych nauk. Ta nieokre�lono�� przedmiotu
socjologii i brak �cis�ych definicji sprzyja�y tworzeniu wyspekulowanych
syntez, zwanych "teoriami socjologicznymi".
3) Powi�zanie socjologii z filozofi�. Comte zwi�za� socjologi� z
filozofi� podw�jnym w�z�em: po pierwsze, dynamika spo�eczna by�a
sformu�owana w duchu tradycyjnej historiozofii; po drugie, socjologia
zosta�a utworzona jako cz�� systemu filozofii pozytywnej, b�d�cego
podstaw� religii pozytywistycznej. By spe�ni� te funkcje, socjologia
musia�a obejmowa� tak�e tezy i postulaty o charakterze filozoficznym,
etycznym, niewiele maj�ce wsp�lnego z nauk� pozytywn�. Ta tradycja wi�zania
socjologii z etyk�, tradycja traktowania socjologii jako systemu
filozoficznego podporz�dkowuj�cego idei ludzko�ci czy idei spo�ecze�stwa
wszystkie dziedziny kultury, okaza�a si� niekorzystna dla dalszego jej
rozwoju.
