2, AS 3190 (4064, D 916059/063). Steglich Der Friedensap-pell, str. 97, 165. Patrz tak%e Aubert jw. str. 179.
167. Miinchen, GStA, MA 97665. Steglich jw. str. 139.
168. Por. te% Mourin Der Patikan, str. 34. Winter Rufiland, II, str. 599, 605 i nast.
169. Apologeta Repgen g biej uzasadnia „fatalnC presj czasu": poniewa% Kuria „z poczCtkiem
czwartego roku wojny 1 sierpnia widocznie bezwarunkowo chcia a przemówiQ do opinii publicznej":
Aufienpolitik der Papste, str. 47.
170. Castella Papstgeschichte, str. 397.
171. Por. poufnC relacj nuncjusza apostolskiego w Monachium, Pacellego, do pos a von Bergena w
niemieckim Urz dzie Spraw Zewn trznych z 18 sierpnia 1918 r. Bonn, PA/AA, W 25, t. 2 AS 3190 (4064, D
916059/063). Steglich Der Friedensappell, str. 164 i nast.
172. Winter Rufiland, II, str. 606 i nast.
173. H. Johnson Yatican Diplomacy in the World War, 1933, str. 24. C. Sforza Con-temporaty Italy, 1944, str. 205. Mourin Der Vatikan, str. 35.
174. Austro-W gry odpowiedzia y 20 wrze nia, Bu garia równie%, Turcja 30 wrze nia 1917 r. Por.
Steglich Der Friedensappell, str. 210 i nast., 223 i nast. Cytaty u Schmidlina Papstgeschichte, III, str. 214.
175. Castella Papstgeschichte, str. 402 i nast. Die Aufienpolitik der Papste, str. 50. Franzen/Baumer Papstgeschichte, str. 380, utrzymujC, %e „dzisiaj uznaje si ponadpartyjny charakter" Benedykta XV.
176. Castella jw. str. 403 i nast.
177. Sprawozdanie pos a Badenii w Berlinie, dra Niesera, dla radcy stanu dra Kuhna, dyrektora
ministerialnego w ba-deRskim ministerstwie spraw zagranicznych, z 21 sierpnia 1917 r. Karlsruhe, GLA 233/34823. Steglich Der Frieden-sappell, str. 234 i nast.
178. Newsweek, 2 marca 1964.
179. Winter Rufiland, II, str. 560, 607. O „powiCzaniach interesów rodziny Pa-celli z Banco di
Roma" wspominajC te% niejednokrotnie bawarski radca poselstwa von Stockhammern i niemiecki sekretarz
poselstwa hr. von Berchem w sprawozdaniu z 29 kwietnia 1917, skierowanym do kanclerza Rzeszy von
Bethmanna Hollwega. Bonn, PA/AA, Papstlicher Stuhl Nr. 4, t. 10. A 14392. Steglich jw. str. 90 i nast.
180. Badischer Beobachter, 23 kwietnia 1917. Castella Papstgeschichte, str. 397.
181. Winter Die Sowjetunion, str. 11 i nast. v. Lama Die Friedensvermittlung Papst Benedikts XV und ihre Vereitelung durch den deutschen Reichskunzler Michaelis, 1932, str. 20, 25. Mourin Der Vatikan, str. 36.
182. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 274.
183. Winter jw. str. 12.
184. Scholder Die Kirchen, I, str. 68 i nast. Mourin jw. str. 35 i nast. Winter Rufiland, II, str. 592, 608 i nast.
185. Obsener, 9 sierpnia 1917.
186. Notatka b. kanclerza Rzeszy von Bethmanna Hollwega, Bonn, PA/AA, W adh. 4 Nr. 3, t. 1 A
29154 (2787 H, D 540821/823). Steglich Der Friedensap-pell, str. 640 i nast.
187. Co prawda Pacelli równie% twierdzi , %e cesarz mu „nieraz opowiada rzeczy doprawdy osobliwe".
Por. Entwurf eines Dementis des Apostolischen Nun-tius in Berlin zu dem Memoirenwerk Ka-iser Wilhelms II.
„Ereignisse und Gestal-ten aus den Jahren 1878-1918", Leip-zig 1922. Bonn, PA/AA, PU/UA, t. 7, PU 89
(2787 H, D 545640/643). Steglich jw. str. 659 i nast. Gontard Die Papste, str. 496. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 474. Castella Papstgeschichte, str. 395. Giovannetti Der Va-tikan und der Krieg, str. 20 i nast.
188. Por. o tym materia y z akt u Steglicha jw. str. 122 i nast.
189. Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 210. Repgen Die Aufienpolitik der Papste, str. 47 i nast.
190. Mourin Der Yatikan, str. 36. Por. Fali of German Empire 1914-1918, Stan-ford/California 1932,1, str. 447. Winter Rufiland, II, str. 609.
191. Bracher Europa in der Krise, str. 56.
192. R. Lorenz Kaiser Karl und der Unter-gang der Donaumonarchie, 1959, str. 419. F. Kennan Russia leaves the War, 1956, str. 74 i nast.
193. Winter Die Sowjetunion, str. 34.
194. Engel-Janosi Ósterreich, II, str. 334.
195. J. W. Goethe Invectiver Nachlafi, 6. 2. 1814. Drugi cytat do ksi cia Karola Augusta z 3 lutego 1787. Por. te% dodatek Goethe a chrzeBcijaDstwo u Desch- ner&Abermals krdhte der Hahn, str. 599 i nast. [wyd.
polskie: / znowu zapiaA kur, t. II — w przygotowaniu]. Nast pnie G. v. Frankenberg/o/ionn Wolfgang Goethe, w Deschner (wyd.) Das Christen-tum im Urteil seiner Gegner, I, 1969, str. 153 i nast.
1%. Hudal Die Ósterreichische Vatikanbot-schaft, str. 308. Ale tak%e nieco mniej stronniczy historyk papiestwa Friedrich Gontard mówi o „unikalnej niezawis o ci" rzymskiego pontifexa i stwierdza: „Tym razem (jak rzadko w dziejach papiestwa) Watykan sta poza stronami prowadzCcymi wojn : nie zachodzi a potrzeba
militarnej obrony miasta Rzymu i PaRstwa Ko cielnego; %aden sojusz polityczny nie wymaga pomocy zbrojnej
ani wsparcia finansowego..." Die Papste, str. 495.
197. Hudal jw. str. 287. Schmidlin Papstgeschichte, II, str. 195.
198. Castella Papstgeschichte, str. 405. H. Hoffmann Die Kirche und der Friede. Von der
Friedenskirche zur Friedenswelt, 1953, str. 71 i nast. Seppelt/Schwaiger Geschichte der Papste, str. 473.
Szczegó owo: Schmidlin Papstgeschichte, III, str. 191 i nast.
199. Tylko Gasparri w lutym 1918 r. zaproponowa rzCdowi w oskiemu osobne pertraktacje z Austro-
W grami. Rep-gen Die Aufienpolitik der Pdpste, str. 50.
200. Teksty te sC zebrane w A. Stru-ker (wyd.) Die Kundgebungen Bene-dikts XV zum Weltfrieden.
Urtext und Obertragung, 1917. Por. te% Aubert Vom Kirchenstaat, str. 177. Castella Papstge-schichte, str. 385 i nast., 389 i nast.