Jedn� z przyczyn os�abienia polityki wschodniej Kazimierza Jagiel-
lo�czyka by� szybki wzrost zagro�enia ze strony Imperium Osma�skie-
go i wieloletnia wojna Kr�lestwa Polskiego z Zakonem Krzy�ackim (1453-
1466), w kt�rej jednak�e Wielkie Ksi�stwo Litewskie oficjalnie nie uczest-
niczy�o. Podb�j Konstantynopola przez Osman�w w 1453 roku i podpo-
rz�dkowanie przez nich Chanatu Krymskiego (1466) zmusi�y Kazimie-
rza Jagiello�czyka do skoordynowania swojej polityki moskiewskiej z pla-
nami antytureckimi. Tymczasem Moskwa ju� w 1451 roku uzale�ni�a od
siebie Twer, a w 1485 roku podporz�dkowa�a go ostatecznie. Wtedy zli-
122
Rozdzia� IV
kwidowano tak�e samodzielno�� Ksi�stwa Riaza�skiego. Republika No-
wogrodu, szukaj�c pomocy w walce z Moskw�, zawiadomi�a Kazimierza
0 swojej woli wej�cia w sk�ad Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego pod wa-
runkiem utrzymania w�asnych praw i organizacji wewn�trznej. Jednak
Kazimierz zgodzi� si� jedynie na to, aby namiestnikiem w Nowogrodzie
zosta� ksi��� s�ucki Micha� Olelkowicz. Nie otrzymawszy pomocy, No-
wogr�d Wielki ju� w 1471 roku zosta� pokonany przez wojska moskiew-
skie, a w 1478 roku Iwan III ostatecznie podporz�dkowa� sobie republik�
1 zlikwidowa� jej wiec.
Bierno�� Wielkiego Ksi�stwa w polityce zagranicznej doprowadzi�a
do tego, �e wkr�tce straci�o ono swojego ostatniego na wschodzie so-
jusznika - chana Achmata. W 1480 roku poprowadzi� on Ord� na Mo-
skw� i oczekiwa� pomocy ze strony Kazimierza, co by�o zgodne z zawar-
tym przez nich porozumieniem o wsp�lnych dzia�aniach wojennych, ale
obiecane si�y z Wilna nie nadesz�y. Po znanym oczekiwaniu nad rzek�
Ugra Tatarzy ruszyli z powrotem do Ordy, pustosz�c po drodze w�adania
Kazimierza Jagiello�czyka - mszcz�c si� za zdrad�. A pa�stwo moskiew-
skie dzi�ki takiemu przebiegowi konfliktu zrzuci�o z siebie ostatecznie
zale�no�� od Z�otej Ordy.
Na pogorszenie sytuacji politycznej Wielkiego Ksi�stwa wp�ywa�a
w znacznej mierze ci�g�a nieobecno�� w�adcy w pa�stwie, co wywo�ywa-
�o s�uszne niezadowolenie pan�w i ksi���t. Po otrzymaniu polskiej koro-
ny Kazimierz Jagiello�czyk zajmowa� si� g��wnie sprawami polskimi
i w Krakowie sp�dza� znacznie wi�cej czasu ni� w Wilnie. Na przyk�ad,
w 1470 roku po raz pierwszy po siedemnastu latach odwiedzi� Po�ock,
Witebsk i Smole�sk. Taka sytuacja obni�a�a skuteczno�� funkcjonowania
w�adzy centralnej, negatywnie wp�ywa�a na polityk� pa�stwow� Wielkie-
go Ksi�stwa. Panowie-rada niejednokrotnie prosili Kazimierza, aby albo
stale przebywa� w granicach swego pa�stwa, albo zgodzi� si� na wyb�r
nowego hospodara. Kwesti� wyboru nowego wielkiego ksi�cia Rada sta-
wia�a dwukrotnie: w 1456 i 1461 roku. Kandydatem na tron wile�ski by�
w 1456 roku Siemion Olelkowicz-prawos�awny ksi��� s�ucki, prawnuk
Olgierda, kt�rego proponowa�a elita polityczna nie tylko ziem bia�oru-
sko-ukrai�skich, ale tak�e litewskich. Na czele zwolennik�w obioru no-
wego w�adcy sta� Jan Gaszto�d i prawos�awny ksi��� Jerzy Ostrogski.
W roku 1461 znowu kandydowa� Siemion Olelkowicz. Proponowano
te� w�adcy przekazanie tronu jednemu z syn�w. Jednak Kazimierz nie
Drogi konsolidacji 123
zgadza� si� na �adne z tych rozwi�za�. W1478 roku na sejmie w Brze�ciu
o�wiadczy�, �e: za mego �ycia nikomu nie powierz� rz�dzenia Litw�.
Niezadowolenie z rz�d�w Kazimierza Jagiello�czyka i inne we-
wn�trzne konflikty przerodzi�y si� w bunt ksi���t udzielnych wymierzo-
ny przeciwko ksi�ciu. W 1481 roku potomkowie Olgierda, ksi��� s�ucki
Micha� Olelkowicz i Fedor Bielski, a tak�e Jerzy Holsza�ski i Iwan Gli�-
ski przygotowali zamach na �ycie hospodara, aby dokona� przewrotu
w pa�stwie. Polski historyk Oskar Halecki s�dzi�, �e spisek by� akcj� rodu
Olelkowicz�w. Planowano, �e Kazimierz zostanie zabity w Kobryniu,
dok�d mia� przyjecha� na wesele Fedora Bielskiego i Hanny Kobry�-
skiej. Jednak spiskowc�w wykryto. Holsza�skiego i Olelkowicza schwy-
tano i 30 sierpnia 1481 ukarano �mierci� - �ci�to ich publicznie najed-
nym z plac�w Wilna. Bielski z Gli�skim uciekli do Moskwy. Chcieli tam
otrzyma� pomoc i w zamian za ni� obiecali przy��czy� do Moskwy zie-
mie bia�oruskie a� po Berezyn�. P�niej ich wyst�pienie podawano jako
przyk�ad ci��enia Bia�orusin�w w stron� Moskwy. Tymczasem by� to je-
dynie spisek zmierzaj�cy do przej�cia w�adzy zawi�zany przez star� ksi�-
��c� arystokracj� pokrzywdzon� przez likwidacj� ksi�stw udzielnych, kt�ra
uwa�a�a si� za pe�noprawnych dziedzic�w tronu w Wilnie. Bunt ksi���t
nie mia� ani narodowych, ani religijnych motyw�w i nie mia� oparcia
w �adnym szerszym ruchu spo�ecznym. Niemiecki historyk Horst Ja-
blonowski, kt�ry gruntownie przebada� stanowisko i postawy �wczesnych
Rusin�w (ludno�ci bia�oruskiej i ukrai�skiej) w Wielkim Ksi�stwie Li-
tewskim, nie znalaz� �adnych motyw�w religijnych, a tym bardziej naro-
dowych w faktach przechodzenia cz�ci elity w zale�no�� od w�adcy
moskiewskiego. Pogl�dy �wczesnej opozycji politycznej wobec Kazimie-
rza Jagiello�czyka w og�le nie odzwierciedla�y nastroj�w szerokich kr�-
g�w ludno�ci.
3. Obrona przed Moskw� i Tatarami
Wzgl�dnej stabilizacji w �yciu wewn�trznym Wielkiego Ksi�stwa Litew-
skiego w ostatnim trzydziestoleciu XV wieku towarzyszy�o zaostrzenie
si� stosunk�w z Moskw�. Podporz�dkowawszy sobie ksi�stwa udzielne
Rusi Wschodniej, scentralizowane pa�stwo Iwana III zacz�o graniczy�
w
124
Rozdzia� IV
bezpo�rednio z pa�stwem litewsko-bia�oruskim i zacz�o zg�asza� pre-
tensje do panowania nad Pskowem i Nowogrodem. Podniesieniu zna-
czenia politycznego Moskwy towarzyszy�o tworzenie jego podstaw ideo-
logicznych. Po podbiciu Konstantynopola przez Turk�w (1453) i �mierci
na jego murach ostatniego cesarza Moskwa, uznaj�c upadek stolicy uni-
wersalnego pa�stwa chrze�cija�skiego za rezultat unii florenckiej (1439),
zacz�a sama pretendowa� do prerogatyw Konstantynopola. �lub wiel-
kiego ksi�cia moskiewskiego z ostatni� przedstawicielk� bizantyjskiego
domu cesarskiego, Zoe Pa�eolog (1472) umo�liwi� Moskwie pretendo-
wanie do roli politycznej odgrywanej przez Cesarstwo Romejskie.
W 1480 roku arcybiskup rostowski Wasjan w Postaniu na Ugr�, wzywaj�c
Iwana III do walki z carem tatarskim Achmatem, po raz pierwszy zwr�ci�
si� do w�adcy Moskwy jak do prawdziwego ruskich kraj�w wielkiego chrze-
�cija�skiego cara. W tej tytulaturze zosta� zawarty dalekosi�ny program
polityczny. Nazywaj�c si�gosudarem ca�ej Rusi, w�adca moskiewski wyst�-
pi� z ��daniem poddania si� jego w�adzy wszystkich ziem wschodnios�o-
wia�skich, kt�re nigdy wcze�niej nie wchodzi�y w sk�ad pa�stwa mo-
skiewskiego. Ale ju� w 1478 roku za��da� od Kazimierza Jagie��o�czyka