Na �mietnik za� wy-
rzuca si� egzemplarze ju� zu�yte. Co wi�cej, w staro�ytno�ci
przed wyrzuceniem najcz�ciej darto ksi��ki na kawa�ki. Dalej,
papirusy znajdowano w miejscowo�ciach ma�ych lub - co naj-
wy�ej - �rednich. Te same �mietniki, ale du�ych miast, da�yby
nam prawdopodobnie bogatszy zestaw teks�w. Wyniki por�w-
na� dla tych samych utwor�w mi�dzy r�kopisami �redniowiecz-
nymi a papirusami wskazuj�, �e r�kopisy �redniowieczne, wy-
wodz�ce si� z egzemplarzy bibliotecznych powsta�ych w du�ych
miastach, daj� tekst zazwyczaj - cho� nie zawsze - lepszy od
papirus�w. Wreszcie papirusy bardzo niewiele przynios�y lite-
raturze �aci�skiej.
Spr�bujmy podsumowa� t� cz�� naszych wywod�w. Okres
krytyczny u progu �redniowiecza lepiej prze�y�a literatura grec-
ka, gorzej �aci�ska, lepiej dzie�a pisarzy p�nego antyku czy
23
Losy antycznej literatury
cesarstwa rzymskiego ni� autor�w starszych, z wyj�tkiem tych,
kt�rzy trafili na listy lektur szkolnych, zapewniaj�ce im nie-
�miertelno��. Dzie�a autor�w ciesz�cych si� stale wielk� popu-
larno�ci� dotar�y do nas na og� cho�by cz�ciowo, w odnie-
sieniu do dzie� mniej czytywanych wielk� rol� odegra� przy-
padek. Straty literatury chrze�cija�skiej by�y stosunkowo nie-
wielkie.
O wi�kszo�ci zaginionych autor�w nic nie da si� powiedzie�,
dla pewnych jednak mo�emy pokusi� si� przynajmniej o przy-
bli�on� rekonstrukcj�.
Badania nad stracon� dla nas cz�ci� literatury staro�ytnej
s� ogromnie wa�ne dla zrozumienia tej, kt�ra ocala�a. Bez nich
nie byliby�my w stanie odtworzy� historii wielu gatunk�w lite-
rackich znanych nam tylko z niekt�rych etap�w ich rozwoju;
autorzy pozostaliby izolowani, gdy� nie potrafiliby�my zrekon-
struowa� �rodowisk literackich, od kt�rych byli uzale�nieni. Ba-
dania na poz�r ograniczone, czysto erudycyjne, poszerzaj� per-
spektyw�, z kt�rej patrzymy na tw�rczo�� zachowan�.
�r�d�em wiadomo�ci jest oczywi�cie literatura ocalona. Do-
starcza nam potrzebnych informacji przy r�nych okazjach,
kt�re postaramy si� tutaj wymieni�.
Autorzy staro�ytni wielokrotnie cytowali fragmenty cudzych
utwor�w. Niestety, najcz�ciej robili to z pami�ci, bez spraw-
dzenia 'danego ust�pu w ksi��ce; jak zwykle w takich przypad-
kach mylili si� cz�sto. Tylko przy d�u�szych cytatach odczuwano
potrzeb� podj�cia trudu rozwini�cia zwoju i wyszukania w nim
potrzebnego miejsca. Wielu pisarzy staro�ytnych streszcza�o czy
�wiadomie na�ladowa�o utwory innych. Nie znano poj�cia pla-
giatu i nie istnia�y wi�c ani moralne, ani tym bardziej prawne
bariery przed niewolniczym na�ladowaniem innych.
Zw�aszcza pi�miennictwo naukowe i fachowe cz�sto powta-
rza�o s�dy i informacje ju� przez kogo� zebrane. Celowali w tym
autorzy epoki cesarstwa i p�nego antyku, niewiele nowego
maj�cy do powiedzenia. Zjawisko to, kulturowo negatywne, dla
cel�w rekonstrukcji prac zaginionych jest bardzo wygodne.
Paradoksalnie, im autor gorszy, tym jest dla nas lepszy, gdy�
mniej od siebie dodaje.
Jedn� z okazji do referowania cudzych s�d�w stwarza�a pole-
mika. Cho� dzie�a polemiczne daj� nam obraz dzie� przeciwni-
k�w w krzywym zwierciadle (w staro�ytno�ci nikogo nie obo-
Losy antycznej literatury
wi�zywa�a w takich okazjach lojalno��, wr�cz odwrotnie
wszystkie chwyty by�y dozwolone), to przy uwa�nych studiach
mo�na osi�gn�� zadowalaj�ce rekonstrukcje. Tak na przyk�ad
apologeci chrze�cija�scy "oddaj�" nam dzie�a propagandowe
antychrze�cija�skie: utw�r Orygenesa Kata Kelsu ocali� cz�-
�ciowo Alethes logos Celsusa, Apologia religii chrze�cija�skiej
przeciwko dzie�u bezbo�nego Juliana Cyryla Aleksandryjskiego
pozwala odtworzy� Przeciw Galilejczykom Juliana Apostaty.
Powa�n� rol� w badaniach nad zaginion� literatur� odgry-
waj� zbiory cytat�w i wyci�g�w u�o�one wedle pewnych rubryk.
Cieszy�y si� one wielkim powodzeniem w okresie cesarstwa
rzymskiego, s�u�y�y szkole i elicie kulturalnej, dostarczaj�c
niezb�dnych dla wywo�ania dobrego wra�enia cytat�w, kt�rymi
ozdabiano przem�wienia, rozmowy towarzyskie. Pozwala�y za-
b�ysn�� erudycj� bez d�ugotrwa�ych studi�w, na kt�re nie
wszyscy mieli �rodki i ochot�. Do naszych czas�w dochowa�o
si� kilka 'takich bardzo i dla nas po�ytecznych zbior�w. Dla
literatury greckiej wymieni� wypada na pierwszym miejscu
Atenajosa z Naukratis, kt�ry po 192 napisa� dzie�o pt. Deipno-
sophistai (Sofi�ci przy uczcie). Rozmowy biesiadnik�w pos�u-
�y�y Atenajosowi za szkielet, w kt�ry wmontowa� szereg ust�-
p�w czy wyci�g�w z r�nych utwor�w. Wymienionych zosta�o
1250 autor�w, w wi�kszo�ci nie zachowanych. Atenajos cytuje
ponad 10 000 wers�w. Zw�aszcza ch�tnie przytacza o'n urywki ze
sztuk teatralnych. Nasza wiedza o komedii czerpie wiele z zebra-
nego tu materia�u. Drug� wa�n� antologi� greckich cytat�w za-
wdzi�czamy Stobajosowi, �yj�cemu w V w. Opracowa� on zbi�r
wyci�g�w i kr�tkich cytat�w, g��wnie o tematyce etycznej. Po-
chodz� one nie tylko z dziel prozaicznych, ale r�wnie�
i z poetyckich, poczynaj�c od Homera. Badacze literatury �a-
ci�skiej czerpi� mn�stwo wiadomo�ci z Noctes �tticae Aulusa
Gelliusza. Zawieraj� one szereg rozwa�a� z dziedziny historii
literatury, prawa, filozofii,, obyczaj�w. Gelliusz ch�tnie wyja�-
nia� terminy �aci�skie, zw�aszcza terminy archaiczne,, od dawna
nie u�ywane. Cytowa� przy tym mn�stwo, zw�aszcza z modnej
w�wczas literatury starszej, przedcycero�skiej, tak prozy jak
i poezji. Zdarzaj� si� u niego i cytaty greckie. Zbli�one do
utwor�w Aulusa Gelliusza i Atenajosa jest dzie�o Makrobiusza
Saturnalia. Podobnie jak w przypadku Deipnosophistgi ram do-
starczy�o przyj�cie w domu jednego z najbardziej znanych
przedstawicieli arystokracji poga�skiej Rzymu w dniach �wi�t
Saturnali�w. Zgromadzony materia� dotyczy mitologii, litera-
tury, historii politycznej, gramatyki. Cytaty, czasami bardzo
25
Losy antycznej literatury
d�ugie, tak greckie jak �aci�skie, nie stanowi� jednak g��wnej
racji bytu dzie�a Makrobiusza (jak u Atenajosa). Pojawiaj� si�
po to, by ilustrowa� uczone wywody uczestnik�w dysput.
Wielce przydatne dla historyk�w literatury s� te� streszczenia
(najcz�ciej okre�lane greckim terminem epito'me) zaginionych
dzie�. Nale�� one do osobnego gatunku literackiego, kt�ry zacz�-
to uprawia� jeszcze w okresie hellenistycznym, a nast�pnie roz-
wini�to w czasach cesarstwa rzymskiego. Streszczano wszystko:
proz� i poezj�, dzie�a greckie i �aci�skie. Zazwyczaj s� do�� pod�e
i prawdopodobnie �le oddaj� orygina�, je�li jednak ten przepad�,
musimy si� cieszy� ze streszcze�. Szereg sztuk teatralnych do-
st�pnych nam jest tylko w tej form�, o tzw. epicznym cyklu