Te procesy poznawcze poprzedzaj�ce dzia�anie s� niejedne, poniewa� w przeciwnym razie osoba dzia�a�aby impulsywnie fla zasadzie pr�b i b��d�w i nie wiedzia�aby, jak wykorzysta� dost�pne :ej �rodki i zasoby.
Jak tylko dzia�anie zostanie zapocz�tkowane, musi zosta� poddane kontroli poznawczej, by mog�o zosta� utrzymane. Dzia�anie musi by� chronione tak, aby nie zosta�o przerwane lub przedwcze�nie porzucone z powodu innych konkurencyjnych intencji, kt�re mog� uzyska� dominacj� w trakcie wykonywania dzia�ania. Metapoznawcza aktywno�� jest potrzebna do zako�czenia zasadniczego dzia�ania i st�umienia rozpraszaj�cych, drugorz�dnych tendencji do dzia�ania. Codzienne �wiczenia fizyczne, na przyk�ad, wymagaj� procesu samoregulacji, aby zapewni� wysi�ek i wytrwa�o�� oraz utrzyma� inne tendencje motywacyjne w odpowiednim dystansie (takie, jak pragnienie jedzenia, utrzymywania kontakt�w spo�ecznych, snu), a� te dzia�ania uzyskaj� szans� przewa�enia na ograniczony okres czasu.
Kiedy dzia�anie jest wykonywane, poczucie w�asnej skuteczno�ci okre�la wielko�� zainwestowanego wysi�ku i wytrwa�o��. Ludzie maj�cy w�tpliwo�ci w odniesieniu do samych siebie maj� wi�ksz� sk�onno�� do przewidywania scenariuszy prowadz�cych do niepowodzenia, martwi� si� mo�liwymi niedoskona�o�ciami swojego dzia�ania i porzucaj� podj�te pr�by przedwcze�nie. Ludzie obdarzeni optymistycznym poczuciem w�asnej skuteczno�ci wizualizuj� scenariusze zako�czone sukcesem, kt�re kieruj� dzia�aniem i pozwalaj� im wytrwa� w obliczu przeciwie�stw. W razie natrafienia na nieprzewidziane trudno�ci szybko powracaj� do r�wnowagi.
Wykonywanie zamierzonego zachowania zdrowotnego jest dzia�aniem, podobnie jak niewykonywanie ryzykownego zachowania. St�umienie dzia�a� szkodliwych dla zdrowia r�wnie� wymaga wysi�ku 1 wytrwa�o�ci i dlatego jest r�wnie� kierowane procesem wolicjonal-nym, kt�ry zawiera plany dzia�ania i kontrol� dzia�ania. Je�li kto� za-iiierza rzuci� palenie lub picie, musi zaplanowa� jak to zrobi�. Na Przyk�ad, bardzo wa�n� rzecz� jest unikanie wysoce ryzykownych sy-taacji, w kt�rych presja powrotu do na�ogu jest wszechogarniaj�ca (Marlatt, 1985). Osi�ganie cel�w po�rednich podnosi poziom trudno�ci sytuacji, a� jednostka mo�e si� oprze� w ka�dej mo�liwej sytuacji. Je-
203
�li kto� �aknie papierosa lub porcji alkoholu, kontrola dzia�ania poz\vai mu �przetrwa�" krytyczn� sytuacj�. Na przyk�ad, jednostka mo�e c? ni� satysfakcjonuj�ce j� por�wnania spo�eczne, odwo�a� si� do obra? w�asnej osoby lub po prostu �wzi�� si� w gar��". Im bardziej te me tapoznawcze sprawno�ci i wewn�trzne dialogi zwi�zane z radzeniem sobie s� rozwini�te oraz im lepiej s� dopasowane do specyficznych sv tuacji ryzykownych, tym �atwiej przymusy te s� kontrolowane. Skuteczno�� w�asna pomaga podtrzyma� wytrwa�e wysi�ki potrzebne d0 osi�gni�cia narzuconych sobie cel�w.
Jednym z g��wnych paradygmat�w kontroli dzia�ania jest �wzorzec odroczenia nagrody". Ju� dzieci posiadaj� metapoznawcze zdolno�ci do st�umienia ochoty na ma�y cukierek, je�li obieca si� im, �e otrzymaj� wi�kszy p�niej; stosuj� one w tym celu odwr�cenie uwagi i inne techniki (Mischel, 1966, 1973; Mischel, Mischel, 1983). Podobny paradygmat mo�na znale�� w zapobieganiu chorobom. Je�eli dzieci szczotkuj� i czyszcz� nitk� dentystyczn� z�by regularnie, �maj� obiecane" �e nie b�d� w przysz�o�ci cierpia�y z powodu pr�chnicy lub zapalenia oz�bnej (periodontal desease). Oczywi�cie, wymaga to znacznej si�y woli (po pojawieniu si� intencji), aby osi�gn�� tego typu �gratyfikacj�", kt�rej trudno oczekiwa� od wi�kszo�ci ludzi. Po wykonaniu opisanego dzia�ania jednostka ocenia je jako udane lub nie i przypisuje spostrzegane rezultaty do mo�liwych przyczyn (Weiner, 1980). Zale�nie od tego zdarzenia poznawczego pojawiaj� si� r�ne emocje i oczekiwania i si�a woli mo�e ulec zwi�kszeniu lub zmniejszeniu w kolejnych, podobnych dzia�aniach. Samowzmacnianie uwa�ane jest za po��dan� strategi� metapoznawcz�.
Wreszcie, nale�y rozwa�y� bariery i u�atwienia sytuacyjne. Je�li sytuacyjne uwarunkowania s� pot�ne, sprawno�ci metapoznawcze nie wystarczaj� dla ochrony jednostki i nie potrafi ona oprze� si� pokusom. Dzia�ania s� nie tylko funkcj� intencji i kontroli poznawczej, lecz pozostaj� r�wnie� pod wp�ywem spostrzeganego i rzeczywistego otoczenia. Sie� spo�ecznych powi�za�, na przyk�ad, w kt�rej ignoruje si� prc ces radzenia sobie z rzucaniem palenia przez jednostk� pal�c w jej obecno�ci, wytwarza trudn� sytuacj� stresow�, kt�ra obci��a si�� woli jednostki. Je�eli natomiast wsp�ma��onek decyduje si� r�wnie� na zerwanie z paleniem, powstaje sytuacja wsparcia spo�ecznego, kt�ra umo�liwia pierwszej osobie wytrwanie w abstynencji, pomimo niskiego p�' ziomu si�y woli.
204
I
Podsumowuj�c, faz� dzia�ania mo�na opisa� na trzech poziomach: oZnawczym, behawioralnym i sytuacyjnym. Poziom poznawczy odnosi jc do proces�w samoregulacji, kt�re po�rednicz� mi�dzy intencjami a ^�aniami. Ten �proces wolicjonalny" obejmuje plany dzia�ania oraz kontrol� dzia�ania i pozostaje pod silnym wp�ywem nie tylko oczekiwa� dotycz�cych w�asnej skuteczno�ci, lecz r�wnie� spostrzeganych sytuacyjnych przeszk�d i wsparcia.
Wnioski
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczaÄ âÂÂÄËÄÂÄ Ci coraz lepsze usÄ âÂËÄËÄÂĹÂugi. By mÄ âÂÂÄÄâÂÂc to robiÄ âÂÂÄËÄÂÄ prosimy, abyÄ âÂËÄËÄÂĹ wyraziÄ âÂËÄËÄÂĹ zgodÄ âÂÂÄËâÂÂĹ na dopasowanie treÄ âÂËÄËÄÂĹÂci marketingowych do Twoich zachowaÄ âÂËÄËÄÂĹ w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam czÄ âÂÂÄËâÂÂĹÂÄ âÂËÄËÄÂĹÂciowo finansowaÄ âÂÂÄËÄÂÄ rozwÄ âÂÂÄÄâÂÂj Ä âÂËÄËÄÂĹÂwiadczonych usÄ âÂËÄËÄÂĹÂug.
PamiÄ âÂÂÄËâÂÂĹÂtaj, Ä âÂËÄÄĂÂe dbamy o TwojÄ âÂÂÄËÄÂĂĹ prywatnoÄ âÂËÄËÄÂĹÂÄ âÂÂÄËÄÂÄÂ. Nie zwiÄ âÂÂÄËâÂÂĹÂkszamy zakresu naszych uprawnieÄ âÂËÄËÄÂĹ bez Twojej zgody. Zadbamy rÄ âÂÂÄÄâÂÂwnieÄ âÂËÄÄĂ o bezpieczeÄ âÂËÄËÄÂĹÂstwo Twoich danych. WyraÄ âÂËÄÄĂÂonÄ âÂÂÄËÄÂĂĹ zgodÄ âÂÂÄËâÂÂĹ moÄ âÂËÄÄĂÂesz cofnÄ âÂÂÄËÄÂĂĹÄ âÂÂÄËÄÂÄ w kaÄ âÂËÄÄĂÂdej chwili.