Te procesy poznawcze poprzedzaj�ce dzia�anie s� niejedne, poniewa� w przeciwnym razie osoba dzia�a�aby impulsywnie fla zasadzie pr�b i b��d�w i nie wiedzia�aby, jak wykorzysta� dost�pne :ej �rodki i zasoby.
Jak tylko dzia�anie zostanie zapocz�tkowane, musi zosta� poddane kontroli poznawczej, by mog�o zosta� utrzymane. Dzia�anie musi by� chronione tak, aby nie zosta�o przerwane lub przedwcze�nie porzucone z powodu innych konkurencyjnych intencji, kt�re mog� uzyska� dominacj� w trakcie wykonywania dzia�ania. Metapoznawcza aktywno�� jest potrzebna do zako�czenia zasadniczego dzia�ania i st�umienia rozpraszaj�cych, drugorz�dnych tendencji do dzia�ania. Codzienne �wiczenia fizyczne, na przyk�ad, wymagaj� procesu samoregulacji, aby zapewni� wysi�ek i wytrwa�o�� oraz utrzyma� inne tendencje motywacyjne w odpowiednim dystansie (takie, jak pragnienie jedzenia, utrzymywania kontakt�w spo�ecznych, snu), a� te dzia�ania uzyskaj� szans� przewa�enia na ograniczony okres czasu.
Kiedy dzia�anie jest wykonywane, poczucie w�asnej skuteczno�ci okre�la wielko�� zainwestowanego wysi�ku i wytrwa�o��. Ludzie maj�cy w�tpliwo�ci w odniesieniu do samych siebie maj� wi�ksz� sk�onno�� do przewidywania scenariuszy prowadz�cych do niepowodzenia, martwi� si� mo�liwymi niedoskona�o�ciami swojego dzia�ania i porzucaj� podj�te pr�by przedwcze�nie. Ludzie obdarzeni optymistycznym poczuciem w�asnej skuteczno�ci wizualizuj� scenariusze zako�czone sukcesem, kt�re kieruj� dzia�aniem i pozwalaj� im wytrwa� w obliczu przeciwie�stw. W razie natrafienia na nieprzewidziane trudno�ci szybko powracaj� do r�wnowagi.
Wykonywanie zamierzonego zachowania zdrowotnego jest dzia�aniem, podobnie jak niewykonywanie ryzykownego zachowania. St�umienie dzia�a� szkodliwych dla zdrowia r�wnie� wymaga wysi�ku 1 wytrwa�o�ci i dlatego jest r�wnie� kierowane procesem wolicjonal-nym, kt�ry zawiera plany dzia�ania i kontrol� dzia�ania. Je�li kto� za-iiierza rzuci� palenie lub picie, musi zaplanowa� jak to zrobi�. Na Przyk�ad, bardzo wa�n� rzecz� jest unikanie wysoce ryzykownych sy-taacji, w kt�rych presja powrotu do na�ogu jest wszechogarniaj�ca (Marlatt, 1985). Osi�ganie cel�w po�rednich podnosi poziom trudno�ci sytuacji, a� jednostka mo�e si� oprze� w ka�dej mo�liwej sytuacji. Je-
203
�li kto� �aknie papierosa lub porcji alkoholu, kontrola dzia�ania poz\vai mu �przetrwa�" krytyczn� sytuacj�. Na przyk�ad, jednostka mo�e c? ni� satysfakcjonuj�ce j� por�wnania spo�eczne, odwo�a� si� do obra? w�asnej osoby lub po prostu �wzi�� si� w gar��". Im bardziej te me tapoznawcze sprawno�ci i wewn�trzne dialogi zwi�zane z radzeniem sobie s� rozwini�te oraz im lepiej s� dopasowane do specyficznych sv tuacji ryzykownych, tym �atwiej przymusy te s� kontrolowane. Skuteczno�� w�asna pomaga podtrzyma� wytrwa�e wysi�ki potrzebne d0 osi�gni�cia narzuconych sobie cel�w.
Jednym z g��wnych paradygmat�w kontroli dzia�ania jest �wzorzec odroczenia nagrody". Ju� dzieci posiadaj� metapoznawcze zdolno�ci do st�umienia ochoty na ma�y cukierek, je�li obieca si� im, �e otrzymaj� wi�kszy p�niej; stosuj� one w tym celu odwr�cenie uwagi i inne techniki (Mischel, 1966, 1973; Mischel, Mischel, 1983). Podobny paradygmat mo�na znale�� w zapobieganiu chorobom. Je�eli dzieci szczotkuj� i czyszcz� nitk� dentystyczn� z�by regularnie, �maj� obiecane" �e nie b�d� w przysz�o�ci cierpia�y z powodu pr�chnicy lub zapalenia oz�bnej (periodontal desease). Oczywi�cie, wymaga to znacznej si�y woli (po pojawieniu si� intencji), aby osi�gn�� tego typu �gratyfikacj�", kt�rej trudno oczekiwa� od wi�kszo�ci ludzi. Po wykonaniu opisanego dzia�ania jednostka ocenia je jako udane lub nie i przypisuje spostrzegane rezultaty do mo�liwych przyczyn (Weiner, 1980). Zale�nie od tego zdarzenia poznawczego pojawiaj� si� r�ne emocje i oczekiwania i si�a woli mo�e ulec zwi�kszeniu lub zmniejszeniu w kolejnych, podobnych dzia�aniach. Samowzmacnianie uwa�ane jest za po��dan� strategi� metapoznawcz�.
Wreszcie, nale�y rozwa�y� bariery i u�atwienia sytuacyjne. Je�li sytuacyjne uwarunkowania s� pot�ne, sprawno�ci metapoznawcze nie wystarczaj� dla ochrony jednostki i nie potrafi ona oprze� si� pokusom. Dzia�ania s� nie tylko funkcj� intencji i kontroli poznawczej, lecz pozostaj� r�wnie� pod wp�ywem spostrzeganego i rzeczywistego otoczenia. Sie� spo�ecznych powi�za�, na przyk�ad, w kt�rej ignoruje si� prc ces radzenia sobie z rzucaniem palenia przez jednostk� pal�c w jej obecno�ci, wytwarza trudn� sytuacj� stresow�, kt�ra obci��a si�� woli jednostki. Je�eli natomiast wsp�ma��onek decyduje si� r�wnie� na zerwanie z paleniem, powstaje sytuacja wsparcia spo�ecznego, kt�ra umo�liwia pierwszej osobie wytrwanie w abstynencji, pomimo niskiego p�' ziomu si�y woli.
204
I
Podsumowuj�c, faz� dzia�ania mo�na opisa� na trzech poziomach: oZnawczym, behawioralnym i sytuacyjnym. Poziom poznawczy odnosi jc do proces�w samoregulacji, kt�re po�rednicz� mi�dzy intencjami a ^�aniami. Ten �proces wolicjonalny" obejmuje plany dzia�ania oraz kontrol� dzia�ania i pozostaje pod silnym wp�ywem nie tylko oczekiwa� dotycz�cych w�asnej skuteczno�ci, lecz r�wnie� spostrzeganych sytuacyjnych przeszk�d i wsparcia.
Wnioski
